Teoretyczne podstawy i zastosowania analizy impedancji bioelektrycznej - BIA

Analiza bioimpedancji elektrycznej (BIA, bioelectrical impedanceanalysis) stanowi wiarygodny, nieinwazyjny, bezpieczny i skuteczny sposób badania składu ciała u osób zdrowych i cierpiących na cukrzycę, nadciśnienie tętnicze, otyłość i inne choroby.

Pobierz przykładowy wynik i zobacz jakie dane o swoim zdrowiu otrzymasz po badaniu 

Polega ona na zmierzeniu całkowitego wypadkowego oporu elektrycznego ciała, stanowiącego pochodną rezystancji (oporu biernego) i reaktancji (oporu czynnego) przy zastosowaniu zestawu elektrod powierzchniowych połączonych z analizatorem komputerowym i przy użyciu prądu o danej częstotliwości i natężeniu. Mierzy się ilość całkowitą (TBW, total body water), wewnątrz komórkową (ICW, intra-cellular body water) i zewnątrz komórkową (ECW, extra-cellular body water) wodę w organizmie, jak również komórkową masę ciała (BCM, body cell mass), a w konsekwencji tkankę tłuszczową (FM, body fat mass) i mięśniową (FFM, fat-free body mass).

Analiza bioimpedancji elektrycznej umożliwia ocenę zmian składu ciała podczas programu dietetycznego i odpowiednio korygować dietę. Na wyniki badania BIA wpływają zmienne czynniki, które zależą od prawidłowej obsługi urządzenia, jak również od odpowiedniego przygotowania osoby badanej.

Badanie BIA polega na zmierzeniu impedancji (czyli rodzaju oporu elektrycznego złożonego z rezystancji i reaktancji) tkanek, przez które jest przepuszczany prąd elektryczny o niskim natężeniu (≤ 1 mA).

Zjawisko rezystancji wiąże się z oporem właściwym poszczególnych tkanek, podczas gdy reaktancja wynika głównie z pojemności elektrycznej błon komórkowych, które ze względu na swoją budowę działają jak kondensatory.

Właściwości elektryczne tkanek są znane od prawie półtora wieku - pisał o nich Hermann już w 1871 roku [1]. W połowie XX wieku o związku pomiarów impedancji bioelektrycznej z całkowitą ilością wody w ciele pisali Barnett [2], a następnie Thomasset [3] stosujący dwie elektrody pod skórne, natomiast nieco później Hoffer i wsp. [4], którzy używali czterech elektrod umieszczonych na powierzchni skóry. W latach 70. XX wieku Nyboer i wsp. [5] rozpoczęli pionierskie badania w zakresie pletyzmografii impedancyjnej, w których wskazali na związek zmian impedancji ciała ludzkiego ze zmianami w pulsacyjnym przepływie krwi w narządach, pulsie tętniczym oraz w oddychaniu.

Obecnie jest dostępnych wiele urządzeń służących do analizy składu ciała na podstawie BIA, stosujących różne konfiguracje elektrod i różne częstotliwości. Istnieją aparaty przypominające zwykłą wagę domową z wbudowanym systemem dwuelektrodowym, (konfiguracja dwuelektrodowa stopa–stopa), czy też wykorzystujący układ ręka–ręka. W artykule przedstawiono procedury związane z użyciem aparatów z systemem czteroelektrodowym w układzie przeciwstronnym ręka–stopa. Metoda ta wskazuje na większą dokładność wykonanych za ich pomocą pomiarów. Połączenie elektrod ręka–stopa umożliwia przejście prądu przez większy obszar ciała bez skracania obwodu. Istotne jest także zajęcie przez pacjenta pozycji horyzontalnej, w celu wyrównania poziomu płynów oraz impedancji wszystkich tkanek organizmu.

Rezystancja i reaktancja a bioimpedancja

Analiza impedancji bioelektrycznej opiera się na wykorzystaniu właściwości elektrycznych ciała ludzkiego oraz elementarnej znajomość budowy tkankowej i komórkowej organizmu oraz podstawy fizyki.

Wielkość oporu elektrycznego (rezystancji, R) jednolitego obiektu jest wprost proporcjonalna do jego długości (L) i oporu właściwego (p), a odwrotnie proporcjonalnado powierzchni jego przekroju poprzecznego (A).

Impedancja (Z) jest funkcją wspomnianej rezystancji i reaktancji (XC), która z kolei jest odwrotnie proporcjonalna do częstotliwości prądu i pojemności elektrycznej układu. W połączeniu szeregowym równanie impedancji ma ogólnąpostać (1), gdzie wszystkie zmienne liczy się w omach [W], a w połączeniu równoległym równanie ma postać (2):

Pomiar impedancji bioelektrycznej wykonuje się z założeniem, że w badanym układzie funkcjonują wyłącznie połączenia szeregowe, co oczywiście nie jest prawdą, gdyż w organizmie występują zarówno obwody w połączeniu szeregowym, jak i równoległym. Wobec tego stosuje się matematyczne przekształcenie połączenia szeregowego na równoległe, co daje następujący wzór na impedancję bioelektryczną ciała:

W uproszczeniu można powiedzieć, że impedancja bioelektryczna organizmu to miara połączonego oporu i przesunięcia fazowego prądu, który przejdzie przez ciało. Jest to określenie wielkości zawady (przeszkody) jaką ciało stanowi dla płynącego prądu elektrycznego. Wiadomo oczywiście, że ciało nie jest jednolitym walcem, a jego oporność i pojemność elektryczna są zmienne. Problem ten można obejść, uświadamiając sobie, że poszczególne tkanki mają swoiste właściwości w zakresie przewodzenia elektrycznego, a szczególne znaczenie w przewodzeniu prądu ma woda wraz z rozpuszczonymi w niej elektrolitami, oraz stosując odpowiednie przekształcenia matematyczne.

Tkanka tłuszczowa i woda zewnątrzkomórkowa nie wykazują reaktancji (oporu pojemnościowego), gdyż nie zachowują się jak kondensatory, za to posiadają opór elektryczny czynny (rezystancję). Natomiast reaktancja powstaje na błonie komórkowej tkanki o wysokiej zawartości wody, która działa jak kondensator złożony z dwóch okładek (przewodzące prąd fragmenty hydrofilowe fosfolipidów skierowane na zewnątrz i do wewnątrz komórki) i warstwy dielektrycznej (nie przewodzące prądu fragmenty lipofilowe skierowane do wewnątrz błony komórkowej). Rezystancja powoduje spadek napięcia, podczas gdy reaktancja wpływa przede wszystkim na przesunięcie fazowe przyłożonego prądu zmiennego, reprezentowane w ujęciu wektorowym przez kąt fazowy (j), który wynosi

Kąt fazowy przyjmuje wyłącznie wartości z tego zakresu, ponieważ w połączeniu szeregowym reaktancja jest wektorem prostopadłym do rezystancji, a impedancja to ich suma wektorowa o wartości wyliczonej ze wzoru (1). Wiadomo więc, że w miarę jak rośnie częstotliwość prądu (a spada reaktancja), rosną także: kąt fazowy i rezystancja. Takie wartości, jak opór właściwy ciała ludzkiego i jego pojemność elektryczna, wyznacza się na podstawie danych statystycznych dla danej populacji, rasy, wieku, płci, stanu zdrowia itp. [6]. Otrzymany podczas pomiaru wynik całkowitej impedancji bioelektrycznej, po niezbędnych przekształceniach matematycznych i przy znanych parametrach antropometrycznych ciała i określonej charakterystyce użytego prądu zmiennego, umożliwia uzyskanie wartości objętości wody w ustroju, co ma kluczowe znaczenie dla poznania dalszych elementów składu ciała.

Dla potrzeb BIA przyjmuje się, że ciało składa się z połączonych szeregowo pięciu walców: tułowia i czterech kończyn (ponieważ prąd płynie najkrótszą możliwą drogą, głowa nie jest brana pod uwagę). Dla ułatwienia, zamiast długości obwodu, która musiałaby być mierzona od nadgarstka do kostki nogi, gdzie przyłożono elektrody, stosuje się wartość wzrostu badanego, z uwzględnieniem odpowiednich współczynników. Możliwe jest także zastosowanie dokładniejszych pomiarów antropometrycznych w celu określenia średniej powierzchni przekroju poprzecznego kończyn i tułowia.

Warianty analizy bioimpedancjielektrycznej

Urządzenia mierzące BIA można podzielić ze względu na liczbę elektrod oraz na używane częstotliwości. Stosuje się systemy dwu-, cztero-, a nawet ośmioelektrodowe, z użyciem elektrod powierzchniowych, przy rozmaitych konfiguracjach elektrod, na przykładw połączeniu noga–noga, noga–ręka, ręka–ręka itp. Najczęściej stosuje się system tetrapolarny w układzie przeciwstronnym, gdzie dwie elektrody umieszcza sięw okolicach nadgarstka/przedramienia badanego, a dwie kolejne koło kostki nogi.

Ważnym czynnikiem w badaniu metodą BIA jest użyta częstotliwość prądu. Przy częstotliwościach niskich lub bliskich zeru prąd nie przechodzi przez barierę błony komórkowej, która działa jak izolator, podczas gdy przy bardzo wysokich częstotliwościach błona komórkowa zachowuje się jak niemal doskonały kondensator, a zatem całkowita rezystancja ciała odzwierciedla zarówno objętość wody wewnątrz-, jaki zewnątrzkomórkowej.

Warto zauważyć, że przy częstotliwości 50 kHz, a taka jest najczęściej używana w aparatach BIA o jednej częstotliwości prądu, prąd przechodzi zarówno przez płyn wewnątrz-, jak i zewnątrzkomórkowy i uzyskuje się średnią ważoną ich rezystancji, która ma kluczowe znaczenie dla badania BIA, ponieważ reaktancja stanowi około 10% otrzymanej impedancji.

Istnieją dwa główne typy aparatów BIA: SF-BIA i MF-BIA.

W aparacie typu SF-BIA stosuje się jedną częstotliwość, a w aparacie typu MF-BIA - wiele częstotliwości. Pierwsze uważa się za szczególnie przydatne w ocenie składu ciała u osób zdrowych, podczas gdy drugie pozwalają na dokładniejszą analizę zmian składu ciała w organizmie pacjentów w okresie pooperacyjnym lub charakteryzujących się bardzo słabym zdrowiem.

W urządzeniach typu SF-BIA najczęściej używa się częstotliwości 50 kHZ przy natężeniu rzędu 0,8–1 mA, a w aparatach MF-BIA stosuje się zakres częstotliwości 0–500 kHz, chociaż największą powtarzalność wyników notuje się przy zakresie 5–200 kHz. Dla potrzeb diagnostyki dietetycznej zwykle stosuje się jedną częstotliwość w systemie tetrapolarnym przy pomiarze całego ciała (a nie jego pojedynczego segmentu, takiego jak klatka piersiowa czy kończyna, co znajduje zastosowanie w diagnostyce innych specjalności, np. w kardiografii impedancyjnej lub w ocenie wielkości urazów, obrzęków itd.).

Odczytywanie pomiarów analizybioimpedancji elektrycznej

Masa ciała, jaką odczytuje się na wadze, dostarcza znikomej ilości informacji na temat ilości tkankit łuszczowej i mięśni lub ogólnej hydratacji i kondycjiorganizmu. Wyliczenie samego wskaźnika masy ciała (BMI, body mass index) także nie stanowi wystarczającej podstawy do określenia poziomu metabolizmu człowieka, a tym bardziej do skomponowania odpowiedniej diety.

Natomiast skład ciała badany metodą BIA daje informację o kluczowym znaczeniu - proporcję mięśni do tłuszczu - gdyż pomiar techniką czteroelektrodową przy stałej częstotliwości równej 50 kHz dostarcza wiedzy na temat wody zewnątrzkomórkowej (ECW, extra-cellular body water) oraz jej stosunku do całkowitej zawartości wody w organizmie (TBW, totalbody water). Dalej, dzięki matematycznemu przekształceniu połączenia szeregowego na połączenie równoległe (za pomocą dość złożonego diagramu trójwymiarowego) badanie BIA dostarcza wiedzy także na temat zmian w zawartości wody wewnątrzkomórkowej (ICW,intra-cellular body water), czyli de facto o masie komórkowej organizmu (BCM, body cell mass). Ma to zasadnicze znaczenie, ponieważ na beztłuszczową masę ciała składają (FFM, fat-free body mass) się właśnie TBW, BCM oraz w niewielkim stopniu mineralizacja kości, a resztę masy ciała stanowi tkanka tłuszczowa (FM, bodyfat mass). Wystarczy więc odjąć TBW + BCM od masy ciała, by otrzymać masę tkanki tłuszczowej. Co więcej, pomiary te dają dokładniejsze wyniki niż MF-BIA czy spektroskopia impedancji bioelektrycznej [8], ale są wiarygodne wyłącznie w przypadku prawidłowego nawodnienia organizmu, co wymusza utrzymanie pewnych warunków przeprowadzania badania.

Jak już wcześniej wspomiano, analiza impedancji bioelektrycznej wymaga użycia wielu szczegółowych równań [9], które uwzględniają dane empiryczne na temat wpływu parametrów antropometrycznych na wyniki pomiaru składu ciała. Dzięki tym właśnie przekształceniom i przy użyciu toku rozumowania opisanego wcześniej, z podstawowych odczytów aparatu BIA można odczytać dokładny skład ciała. W praktyce obliczeń tych, wymagających uwzględnienia tak wielu zmiennych, dokonuje się za pomocą odpowiedniego programu komputerowego współpracującego z urządzeniem mierzącym bioimpedancję. W ten sposób dietetyk dzięki otrzymanemu składowi ciała może dobrać odpowiednią strategię dietetyczną, mającą na celu na przykład schudnięcie lub przybranie na wadze przy jednoczesnym uzyskaniu korzystnego stosunku tkanki mięśniowej do tłuszczowej. W praktyce dietetyka czy lekarza prawidłowo wykonane badanie BIA w połączeniu z indywidualną dietą i odpowiednimi ćwiczeniami może stanowić bazę dla zapobiegania i leczenia chorób cywilizacyjnych, takich jak: nadwaga, otyłość, cukrzyca, nadciśnienie czy teżchoroby układu krążenia.

Metodologia pomiarów analizybioimpedancji elektrycznej

Jak każda praca doświadczalna, także BIA wymaga standaryzacji warunków przeprowadzania pomiaru, aby uzyskane wyniki były wiarygodne. Pierwsza grupa czynników mających wpływ na wyniki badania wiąże się z prawidłowym używaniem aparatu. Elektrody pokryte folią lub punktowe, podobne do stosowanych w elektrokardiografii, muszą byću mieszczone na skórze ostrożnie dla zapewnienia odpowiedniego przewodzenia elektrycznego, po uprzednim przemyciu skóry alkoholem w miejscu aplikacji elektrod dla usunięcia zanieczyszczeń.

Kolejny, ważniejszy nawet czynnik, to prawidłowe ułożenie elektrod. W systemie tetrapolarnym umieszcza się je na linii środkowej grzbietowej powierzchni rąk i stóp. Przesunięcie elektrod o 1 cm może spowodować zmianę rezystancji rzędu 2%. Należy pamiętać, że chociaż ramię stanowi tylko około 4% masy ciała, to jego wpływ na pomiar całkowitej rezystancji wynosi około 45%, dlatego istotne jest określenie stałego miejsca umieszczania elektrod pomiarowych.

Dotychczas brakuje pełniejszych danych na temat wpływu zastosowania innego umiejscowienia elektrod na dokładność wyników pomiarów. Oprócz tego specyfikacje urządzeń pomiarowych muszą zawierać informacje dotyczące natężenia i częstotliwości prądu, kształtu fali elektromagnetycznej, przedziału impedancji gwarantującego bezpieczną pracę urządzenia, jak również dokładności pomiaru i jej ewentualnych zmian zależnych od zmian impedancji.

Kolejna grupa czynników wiąże się z osobą badaną. Podczas pomiaru badany powinien przyjąć pozycję leżącą na około 5–10 minut przed wykonaniem badania, ponieważ stwierdzono, że impedancja wyraźnie wzrasta w ciągu 10 minut od chwili przyjęcia pozycji leżącej i kontynuuje wzrost, choć w wolniejszym tempie, przez następne 4 godziny. Kończyny powinny spoczywać luźno pod kątem 30^o–45^o do tułowia, gdyż ich skrzyżowanie zaniża impedancję. Pomiaru nie należy wykonywać wcześniej niż 4 godziny po posiłku (najlepiej wykonywać na czczo), ponieważ impedancja spada o 5–15 W przez 2–4 godzin po spożyciu posiłku.

Ogromne znaczenie dla prawidłowego wyniku pomiaru ma także dokładne zmierzenie wzrostu osoby badanej. Błąd rzędu 2,5 cm może spowodować zmianę wyniku TBW o 1 litr, a wymagana dokładność to 0,5 cm.

Masę ciała należy zmierzyć z dokładnością do 0,1 kg, gdyż błąd 1 kg powoduje błąd odczytu TBW o 0,2 litra.

Ponadto trzeba unikać wykonywania badania we wszelkich okolicznościach, które mają wpływna zaburzenie równowagi płynów w organizmie. Do okoliczności tych należą: ćwiczenia fizyczne (konieczny jest odstęp co najmniej kilku godzin, a najlepiej dwunastogodzinny), spożywanie alkoholu, zażywanie leków diuretycznych, obrzęki czy też, najprawdopodobniej w niewielkim tylko stopniu, cykl menstruacyjny.

Wiarygodność wyników analizy bioimpedancji elektrycznej

Przy zastosowaniu wyżej wymienionych środków ostrożności i utrzymaniu warunków prawidłowego przeprowadzenia pomiaru, powtarzalność wyników otrzymanych metodą BIA jest bardzo wysoka: współ-czynnik rzetelności test–retest dla omawianego systemu czteroelektrodowego wynosi aż 99%. Ponadto uzyskane przez Segal i wsp. [10] wyniki nie wykazywały praktycznie żadnych odchyleń w obrębie pięciu pomiarów, jeśli elektrody pozostawały na miejscu przyzastosowaniu oporników o różnej dokładności. Otrzymane wartości nie odbiegały od spodziewanycho więcej niż 2%. W swych obszernych badaniach, przeprowadzonych w dużej grupie osób w różnym wieku, różnej płci, pochodzenia, w tym zdrowych i chorychna AIDS, Kotler i wsp. [11] stwierdzili wysoką sprawdzalność i wystarczającą powtarzalność wynikówbadań BIA dla praktyki klinicznej. Równania dla określenia masy beztłuszczowej ciała potwierdzonow badaniach porównawczych z użyciem hydrodensytometrii już w latach 70. XX wieku [12].

Bezpieczeństwo stosowania analizy bioimpedancji elektrycznej

Badania przy użyciu BIA można uważać za całkowicie bezpieczne dla organizmu. Stosowane częstotliwości prądu nie powodują podrażnienia nerwów ani mięśnia sercowego, a natężenie prądu jest całkowicie niegroźne, gdyż natężenie prądu jest tym bezpieczniejsze, im większa jest częstotliwość prądu, na przykład śmiertelne natężenie to 100 mA przy 0,5 kHz (jak w domowym gniazdku elektrycznym), a już dla 5kHz próg śmiertelności wynosi 1000 mA. Poza tym próg odczuwalności prądu u człowieka to 1–1,5 mA, a więc używany w pomiarze prąd o natężeniu 0,8–1 mA jest praktycznie nieodczuwalny. Nie są także znane przypadki wystąpienia działań niepożądanych, które można powiązać z przeprowadzeniem badania BIA. Ponadto, użycie baterii lub źródeł energii o niskim napięciu w znacznym stopniu minimalizuje ryzyko porażenia. Ostatnim czynnikiem, który należy uwzględnić przy przeprowadzaniu badania BIA, jest wpływ działania aparatu BIA na inne urządzenia emitujące pole elektromagnetyczne i odwrotnie. Dotychcas nie rozwiązano tego problemu. Dopóki kwestia ta nie zostanie wyjaśniona, osobom ze wszczepionym defibrylatorem serca odradza się badanie BIA, ponieważ nawet niewielki prąd może zakłócić działanie urządzenia. Uważa się natomiast, że badanie BIA jest bezpieczne dla osób z wszczepionym rozrusznikiem serca.

Podsumowanie

Według przedstawionych powyżej danych metoda BIA może stanowić wiarygodny, bezpieczny i skuteczny sposób badania składu ciała, jak również innych parametrów wynikających z dystrybucji wody w organizmie. Może być stosowana przy badaniu składu ciała zarównou osób zdrowych, jak i cierpiących na choroby przewlekłe, ze szczególnym uwzględnieniem chorób związanych z metabolizmem. Na wyniki badania BIA wpływają czynniki, które zależą od prawidłowego doboru stosowanego wariantu BIA oraz obsługi urządzenia, jak również odpowiedniego przygotowania osoby badanej.

BCM body cell mass, masa komórkowa ciała - wskazuje przede wszystkim na masę mięśni i organów wewnętrznych (z wyłączeniem tkanki tłuszczowej); jej zmiany są charakterystyczne dla niektórych chorób przewlekłych, takich jak AIDS lub choroba nowotworowa

BIA bioelectrical impedance analysis, analiza impedancji bioelektrycznej — nie inwazyjna metoda pozwalająca na określenie ilości wody w ciele, a następnie jego składu na drodze analizy wypadkowego oporu elektrycznego, jaki wykazuje ciało wobec przepuszczonego przez nie prądu o niskim natężeniu i wysokiej częstotliwości

BMI body mass index, wskaźnik masy ciała - znany również jako wskaźnik Queteleta II, obliczany poprzez podzielenie masy ciała w kilogramach przez kwadrat wzrostu w metrach, wskazujący dość ogólnie na prawidłowość lub zaburzenie masy ciała, niepozwalający jednak na określenie składu ciała,

ECW extra-cellular water, woda zewnątrzkomórkowa

FFM fat-free body mass, beztłuszczowa masa ciała — praktycznie tożsama z masą mięśni i organów wewnętrznych

FM body fat mass, masa tkanki tłuszczowej w organizmie hydrodensytometria ważenie pod wodą - metoda pozwalająca na dokładne określenie objętości, a zatem i gęstości ciała ludzkiego, a przez odpowiednie obliczenia także zawartości tłuszczu (FM)

ICW intra-cellular body water, woda wewnątrzkomórkowa — zawarta głównie w mięśniach i narządach wewnętrznych (w bardzo niewielkim stopniu w tkance tłuszczowej) impedancja bioelektryczna opór elektryczny wypadkowy ciała, całkowita „przeszkoda” (zawada), jaką tkanki ciała stanowią dla przepływającego przez nie prądu, wyrażany w omach

kąt fazowy miara przesunięcia fazy prądu spowodowanego „opóźnieniem” wynikającym z oporu związanego z pojemnością elektryczną błon komórkowych (reaktancji), zawierająca się w przedziale 0–90 stopni

MF-BIA multi-frequency bioimpedance analysis, analiza bioimpedancji elektrycznej przy użyciu kilku częstotliwości prądu (zwykle z przedziału 5–200 kHz)

pletyzmografia impedancyjna plethysmos — powiększenie; badanie zmian objętości krwi w kończynach, klatce piersiowej lub innych obszarach ciała na podstawie zmian impedancji bioelektrycznej, mająca zastosowanie m.in. w diagnostyce kardiologicznej

reaktancja bioelektryczna opór elektryczny czynny ciała związany z pojemnością elektryczną błon komórkowych, powodujący przesunięcie fazy prądu, wyrażany w omach (stanowi około 10% wartości impedancji) r

ezystancja bioelektryczna opór elektryczny bierny ciała związany z oporem właściwym składników ciała, wyrażany w omach (stanowi przeważającą część wartości impedancji)

SF-BIA single frequency bio-impedance analysis - najczęściej stosowana analiza bioimpedancji elektrycznejprzy użyciu jednej częstotliwości prądu (zwykle 50 kHz)

TBW total body water, całkowita ilość wody w ciele odzwierciedlająca przede wszystkim masę beztłuszczową ciała (por. FFM).

Przypisy:

1. Hermann L.: Über eine Wirkung galva-nischer Ströme auf Muskeln und Ne-rven. Pflugers Arch. Gesamte Physiol.1871; 5: 223–275.
2. Barnett A.: Electrical method for stu-dying water metabolism and transloc-tion in body segments. Proc. Soc. Exp.Biol. Med. 1940; 44: 142–147.
3. Thomasset A.: Bio-electrical propertiesof tissue impedance measurements.Lyon Med. 1963; 207: 107–118.
4. Hoffer E.C., Meador C.K., Simpson D.C.: Correlation of whole-body impe-dance with total body water volume.J. Appl. Physiol. 1969; 27: 531–534.
5. Nyboer J., Thomas C.C.: Electrical Impedance Plethysmography. Spring-field, Illinois, 1970
6. Kyle U.G., Bosaeus I., De Lorenzo A.D.i wsp.: Bioelectrical impedance analy-sis-part I: review of principles and me-thods. Clin. Nutr. 2004; 23: 1226–1243.
7. Gudivaka R., Schoeller D.A., KushnerR.F., Bolt M.J.: Single-and multifrequ-ency models for bioelectrical impedan-ce analysis of body water compart-ments. J. Appl. Physiol. 1999; 87:1087–1096.
8. Gleichauf C.N., Roe D.A.: The menstru-al cycle’s effect on the reliability of bio-electrical impedance measurementsfor assessing body composition. Am.J. Clin. Nutr. 1989; 50: 903–907.
9. Lukaski H.C, Bolonchuk W.W., Hall C.B., Siders W.A.: Validation of tetra-polar bioelectrical impedance method to assess human body composition.J. Appl. Physiol. 1986; 60 (4): 1327––1332.
10. Segal K.R., Gutin B., Presta E., WangJ., Van Itallie J.B.: Estimation of humanbody composition by electrical impe-dance methods: a comparative study.J. Appl. Physiol. 1985; 58: 1565–1571.
11. Kotler D.P., Wang J., Pierson R.N.:Body composition studies in patientswith the acquired immunodeficiencysyndrome. Am. J. Clin. Nutr. 1985; 42(6): 1255–1265.
12. Durnin J.U.G.A., Womersly J.: Body fatassessed from total body density andits estimation from skinfold thickness:measurement on 481 men and womenaged 16–72. Brit. J. Nutr. 1974: 77–97.

A.Lewitt, E.Mądro, A.Krupienicz
Zakład Podstaw Pielęgniarstwa Akademii Medycznej w Warszawie